مروری بر گذشته: پالایشگاه ستاره خلیج فارس

پالایشگاه استراتژیک «ستاره خلیج فارس» در روز ملی «خلیج فارس» و همزمان با ولادت با سعادت سیدالشهدا و روز «پاسدار» ازسوی رئیس جمهور وقت (حسن روحانی) افتتاح شد تا ایران دیگر نیازی به واردات بنزین نداشته باشد.

همــــکار نـــــــــفتی| به نقل از روزنامه اعتماد، پالایشگاهی که فاز نخست آن از 10 اردیبهشت 1396 با روند تولید روزانه 12 میلیون لیتر بنزین آغاز شد. پالایشگاه «ستاره خلیج فارس» قرار بود به تنهایی به اندازه 55 درصد بنزینی که در سال 1396 در کشور تولید می‌شود را تولید کند. 9 پالایشگاه آن زمان در کشور مجموعا حدود 65 میلیون لیتر در روز بنزین روانه بازار می‌کردند در حالی که پالایشگاه «ستاره خلیج فارس» به تنهایی و بعد از تکمیل سه فازش 36 میلیون لیتر در روز بنزین در برنامه تولید داشت، بنزینی با کیفیت یورو 4.

پالایشگاه میعانات گازی «ستاره خلیج فارس» چرا ساخته شد؟ چه مراحلی را طی کرد تا فاز اول آن با ظرفیت تولید بنزین روزانه 12 میلیون لیتر، افتتاح شد؟ کدام شرکت ها، ساخت پالایشگاه را آغاز کردند؟ تحریم چطور جلوی «ستاره خلیج فارس» ایستاد؟ ایرانی‎ها چگونه با آن توانمند شدند؟ پروژه دقیقا در چه زمانی شکل گرفت؟ وقتی تحولات آن را تشریح کنیم، آینه شفاف تر می‌شود. از فضای انتخابات خارج شوید. عینک های جناحی را بیرون بیاورید و این گزارش را تا پایان بخوانید. 20 سال به عقب می‌رویم.

پروژه «ستاره خلیج فارس» چه زمانی آغاز شد؟

سال 1383 بود. فاز سه گاز پارس جنوبی در حال استخراج بود. بعد از فازهای 1، 2و 3 فازهای 4 و 5 هم در نوبت افتتاح قرار گرفته بود. از هر دو فاز پارس جنوبی روزانه 50 میلیون متر مکعب گاز طبیعی و بین 75 تا 80 هزار بشکه در روز میعانات گازی تولید می‌شود. هر چند میعانات گازی قیمتی معادل نفت دارد اما فقط باید در پالایشگاه هایی مصرف شود که برای پالایش این هیدروکربور مایع ساخته شده است. تولید میعانات گازی مانند نفت نیست که بتوان به وقت ضرورت، کاهش داد. اگر تولید میعانات گازی کاهش یابد تولید گاز هم کاهش خواهد یافت و این برای ایرانی که مصرف بزرگ گاز داشت و در زمستان ها محتاج گاز ترکمنستان شده بود قابل تحمل نبود. پس باید فکری برای صادرات یا مصرف میعانات گازی در داخل کشور می‌شد. خاصه اینکه بیش از 20 فاز دیگر برای توسعه میدان گازی پارس جنوبی قابل تعریف بود. از آنجا که سیاست کاهش خام فروشی هم جزو سیاست های کلی کشور شده بود، ایده ساخت یک پالایشگاه بزرگ میعانات گازی با ظرفیت 360 هزار بشکه در روز در وزارت نفت عملیاتی شد. در آن زمان، محمدرضا نعمت زاده، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش و بیژن زنگنه، وزیر نفت بود. این پروژه بزرگ، ابتدا به عنوان یکی از طرح های زیرمجموعه شرکت ملی مهندسی ساختمان نفت تعریف شد. شرکتی از شرکت های تابعه وزارت نفت. حاج رسولی ها، به عنوان مجری طرح منصوب و با آغاز مطالعات اولیه و طراحی پایه، پروژه ساخت بزرگ ترین پالایشگاه میعانات گازی در محل فعلی پالایشگاه، رسما در دستور کار قرار گرفت.

ستاره خلیج فارس را چه شرکت هایی طراحی کردند؟ با چقدر پول قرار بود ساخته شود؟

شرکت ملی مهندسی ساختمان نفت، به عنوان کارفرما، طراحی پالایشگاه بزرگ میعانات گازی را به یک شرکت هندی و یک شرکت ایرانی سپرد. شرکت ETL هند و شرکت طراحی ساختمان نفت (زیر مجموعه وزارت نفت) مسئولیت طراحی پالایشگاه میعانات گازی را بر عهده گرفتند. همزمان با ادامه طراحی ها دانش فنی آن نیز خریداری شد.

به دی ماه 85 رسیدیم. در آن مقطع قرار بر این شد که پالایشگاه های ایران به صورت شرکتی اداره شوند. این دستورعمل شامل پروژه پالایشگاهی ستاره خلیج فارس هم شد. بنابراین «شرکت ستاره خلیج فارس» در دی ماه 1385 تشکیل شد.

40 درصد سهام این شرکت را شرکت ملی پالایش و پخش ایران در اختیار گرفت. 50 درصد سهام آن به شرکت اندونزیایی SPC و 10 درصد هم به صندوق بازنشستگی صنعت نفت واگذار شد. نکته جالب اینکه نام شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس نیز از یکی از کلمات شرکت اندونزیایی الهام گرفته شد (Star) تا این مرحله مطالعات اولیه پروژه انجام می‌شود که حدود 3 درصد از پروژه است. در اردیبهشت ماه سال 1386 مشارکتی با دو عضو خارجی و دو عضو ایرانی تشکیل می‌شود تا پالایشگاه را به صورت EPC(در این شکل از قرارداد تمام فعالیت ها از طراحی پروژه تا خرید اقلام مورد نیاز، نصب، اجرا، پیش راه اندازی و راه اندازی به عهده پیمانکار است.) برای شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس بسازد.

پس قرار می‌شود کنسرسیومی متشکل از شرکت آلمانی «گلدن گروپ»، شرکت ایتالیایی «اسنم پروژتی» و شرکت های ایرانی «تهران جنوب» و شرکت «مهندسی مشاور بینا» پالایشگاه ستاره خلیج فارس را به صورت EPC Engineering Procurement Construction با مبلغ 2 میلیارد و 600 میلیون یورو در مدت 48 ماه بسازند. از همان اول هم پالایشگاه برای مصرف روزانه 360 هزار بشکه میعانات گازی طراحی شده بود.

شرکت های آلمانی و ایتالیایی چه زمانی از ایران رفتند؟

فضای بین المللی علیه ایران سنگین می‌شود. تیرماه 1387 دو شرکت آلمانی و ایتالیایی تحت تاثیر فشارهای بین المللی از پروژه خارج می‌شوند. تا این مرحله مطالعات و طراحی پایه و مهندسی (FEED) پروژه هم انجام شده بود. که حدود 5 درصد پروژه است. تا اینجا، کل پروژه اعم از ساخت پالایشگاه، آبگیر و خط لوله انتقال میعانات گازی از عسلویه به بندرعباس 8 درصد (طراحی اولیه و پایه و مهندسی) پیشرفت می‌کند. با مدیریت شرکت های "تهران جنوب" و «مهندسی مشاور بینا» کارهای اجرایی شتاب می‌گیرد. زمین پروژه تسطیح و فنس ها کشیده می‌شود. ساخت مخازن آغاز و قرارداد ساخت خط لوله انتقال میعانات گازی به اضافه ساخت آبگیر بسته می‌شود.

تا بهمن سال 89، کل پروژه چقدر پیشرفت داشت؟

به سال 88 می‌رسیم. پروژه ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس با رکود بزرگی مواجه می‌شود. در مقطعی، هیچ پولی به پروژه تزریق نمی‌شود. برخی پیمانکاران داخلی از پروژه خداحافظی می‌کنند. وضعیت رکود تا اواسط سال 89 ادامه می‌یابد. در این زمان، حرکت پروژه آغاز می‌شود. البته بیشتر در بخش انعقاد قراردادهای خرید تجهیزات، ساخت آبگیر و خط لوله. با این همه، کل پروژه ساخت پالایشگاه ستاره خلیج فارس (پالایشگاه، آبگیر و خط لوله) تا بهمن ماه 1389، مجموعا حدود 38 درصد پیشرفت کرده است. به این ترتیب که ساخت پالایشگاه 31 درصد جلو رفته است و کار ساخت خط لوله انتقال میعانات گازی و آبگیر هر کدام 80 درصد پیش رفته است. نکته مهم اینکه در تعریف اندازه پروژه، 85 درصد آن ساخت پالایشگاه بوده و 15 درصد هم ساخت آبگیر و خط لوله بوده است. تا بهمن 89، ساخت پالایشگاه 31 درصد پیشرفت کرده بود و پروژه های ساخت آبگیر و خط لوله هم به پیشرفت 80 درصد رسیده بود. بنابراین، پیشرفت کل پروژه ستاره خلیج فارس تا بهمن 1389، حدود 38 درصد ثبت شده است. مرحوم محمد اسماعیل کراچیان از سال 1385 تا اواسط سال 1389، مدیرعامل شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس بود.

قرارگاه خاتم الانبیا چطور وارد پروژه ستاره خلیج فارس شد؟

بهمن ماه سال 89، اعضای هیات مدیره شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس دور هم جمع می‌شوند و تصمیم می‌گیرند تا قرارگاه خاتم الانبیا به اعضای کنسرسیوم ساخت پالایشگاه اضافه شود. قرارگاه خاتم الانبیا با یک شرکت به نام «فرادست انرژی فلات» وارد پروژه می‌شود. بدین ترتیب، 90 درصد سهام کنسرسیوم ساخت پالایشگاه در اختیار قرارگاه قرار می‌گیرد و شرکت های «تهران جنوب» با 6 درصد سهام و «مهندسی مشاور بینا» با 4 درصد سهام در کنسرسیوم باقی می‌مانند. در حقیقت شرکت «فرا دست انرژی فلات» به خاطر دور زدن تحریم ها ایجاد می‌شود. به دلیل پیشرفت 80 درصدی خط لوله 400 کیلومتری عسلویه به بندر عباس و ساخت آبگیر، شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس، این دو بخش پروژه را به کنسرسیوم واگذار نمی‌کند و خودش آن را به اتمام می‌رساند. کنسرسیوم جدید تا نیمه سال 90، سازماندهی لازم را برای انجام پروژه به صورت جدی پیدا نکرده است. پروژه زنده می‌ماند تا به شهریور سال 1390 می‌رسیم. در این ماه، کنسرسیوم جدید با جدیت بیشتر کارش را ادامه می‌دهد. برای انجام بهتر پروژه، کارهای ساخت پالایشگاه، خرد شده و پیمانکار جزء گرفته می‌شود. در اثر تحریم ها تجهیزات اصلی پالایشگاه امکان ورود ندارد. کارهای دیگر اما پیش می‌رود.

ماجرای کمپرسورهای زیمنس چه بود؟

مرداد 1392، وقتی دولت یازدهم روی کار آمد، پالایشگاه ستاره خلیج فارس به پیشرفت 57 درصد رسیده و خط لوله و آبگیر تمام شده بود. عمده پیشرفت کار در بخش پالایشگاهی، مربوط به اقداماتی نظیر بتن ریزی، ساخت کمپ، ساخت مخزن، خاک برداری، نصب لوله ها و اسکلت های فلزی و کارهای مرتبط با فعالیت های عمرانی بود تا بتوان تجهیزات را روی آن سوار کرد. در همان زمان بود که شایع شد شرکت آلمانی زیمنس، کمپرسورهای پالایشگاه ستاره خلیج فارس را تحویل نمی‌دهد. تحریم‎ها به اوج رفته بود و بی کمپرسور، پالایشگاه معنایی نداشت. وزیر نفت با استراتژی تمرکز بر روی ساخت پالایشگاه و پرهیز از انجام کارهای جنبی وارد کار شد. می‌گویند زنگنه حداقل هفته ای یک جلسه و در مقاطعی تا دو جلسه در هفته برای پیشبرد پروژه ستاره خلیج فارس تشکیل داده و اولویتش به اتمام رساندن فاز یک پالایشگاه بوده است. بنابراین هزینه های جانبی و ساختمان به حداقل می‌رسد. بهمن سال 93، پروژه ستاره خلیج فارس، مشکل مالی پیدا می‌کند.

650 میلیون یوروی راهگشا چگونه آمد؟

ششم بهمن 1393، اسحاق جهانگیری، معاون اول دولت به بازدید پالایشگاه ستاره خلیج فارس می‌رود. در همان بازدید دستور می‌دهد تا 650 میلیون یورو از تسهیلات صندوق توسعه ملی به این پروژه اختصاص یابد. این یک کمک راهگشا بود اما وام صندوق توسعه ملی به شرکت های دولتی تعلق نمی‌گرفت. بنابراین ترکیب سهام دادن شرکت پالایشگاهی ستاره خلیج فارس تغییر می‌کند. تاپیکو به عنوان یکی از زیر مجموعه های تامین اجتماعی 49 درصد پروژه را در اختیار می‌گیرد و سهام شرکت سرمایه گذاری صندوق بازنشستگی صنعت نفت به 1/33 (بیش از 33 درصد) می‌رسد. شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی هم به سهم 9/17 (نزدیک 18 درصد) بسنده می‌کند. به این ترتیب وام 650 میلیون یورویی صندوق توسعه ملی به پالایشگاه اختصاص می‌یابد و پروژه جان می‌گیرد. این اقدام دولت برای اتمام پروژه بسیار با اهمیت بود.

نامردی کره ای ها!
تحریم ها حتی شرکت های کره ای را هم جلوی ایران قرار داده بود. همان هایی که گوشی های موبایل و لوازم خانگی شان بازار ایران را پر کرده بود. شرکت کره ای که قرار بود سیستم های کنترلی پالایشگاه را تامین کند در مقطعی از ارسال تجهیزات خودداری کرد و بعد هم به سختی به ایران فرستاد. شرکت زیمنس آلمان، کمپرسورها را آماده کرده بود اما نمی‌داد. بدون کمپرسور، پالایشگاه امکان راه اندازی نداشت. وقتی کار گره خورد، سازندگان پروژه دنبال ساخت کمپرسور توسط چینی ها رفته و به چینی ها سفارش دادند. برجام که آمد، تحریم ها که برداشته شد، کمپرسورهای زیمنس هم وارد کشور شد. پالایشگاه ستاره خلیج فارس دیروز افتتاح شد اما هنوز کمپرسورهای چینی به ایران فرستاده نشده است!

پروژه ای که یک میلیارد و 200 میلیون یورو گران تر تمام شد

پروژه ای که قرار بود با 2 میلیارد و 600 میلیون یورو در 48 ماه به اتمام برسد تاکنون 3 میلیارد و 710 میلیون یورو برایش هزینه شده و بیش از 10 سال طول کشیده است. برآورده هم شده است که هزینه فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس به 3 میلیارد و 800 میلیون یورو برسد. بخشی از این افزایش هزینه یک میلیارد و 200 میلیون یورویی را تحریم های ظالمانه به کشور تحمیل کرده است. کار مهم وزارت خارجه و مجموعه حاکمیت از جمله دولت در به ثمر رساندن برجام و رفع تحریم ها در پالایشگاه ستاره خلیج فارس قابل رویت است. چه، اگر تحریم ها می‌ماند هم هزینه پروژه افزایش می‌یافت و هم پالایشگاه هنوز به اتمام نرسیده بود. گو اینکه، کمپرسورهای چینی پروژه، هنوز هم وارد کشور نشده است. تزریق 650 میلیون یورو از صندوق توسعه ملی به پروژه نیز در کنار پیگیری های مستمر وزارت نفت و حل مشکلات پروژه در سطح وزیر از دیگر خدمات دولت به تکمیل پروژه ستاره خلیج فارس بوده است.

چرا "ستاره خلیج فارس" عزت ملی است؟

اگر ادعا می‌شود که 74 درصد پروژه پالایشگاهی ستاره خلیج فارس ایرانی است به این دلیل است که حدود 70 درصد طراحی آن توسط مهندسان ایرانی انجام شده است. جالب است بدانید که 300 هزار نقشه برای طراحی پالایشگاه رد و بدل شده است.

60 درصد تجهیزات پالایشگاه ایرانی است و 100 درصد ساخت آن توسط شرکت های ایرانی انجام شده است. حتی تجهیزات پیچیده هم توسط مهندسان ایرانی نصب شده است.

پالایشگاه ستاره خلیج فارس در فاز اول و از دیروز روزانه 12 میلیون لیتر بنزین تولید کرده است. پس از تکمیل سه فاز این پالایشگاه 36 میلیون لیتر بنزین یورو چهار، 14 میلیون لیتر گازوییل یورو چهار، 4 میلیون لیتر گاز مایع (LPG) و 3 میلیون لیتر سوخت جت تولید خواهد کرد. جالب است بدانید که تاکنون (پیش از افتتاح) 1 میلیون و 400 هزار لیتر گازوییل مرغوب و 1 میلیون و 200 هزار تن نفتا از پالایشگاه ستاره خلیج فارس به کشورهایی نظیر ژاپن، هند و... صادر شده است. راندمان پالایشگاه 60 درصد است به این معنا که 60 درصد میعانات گازی را به بنزین تبدیل می‌کند. با ساخت کامل این پالایشگاه تنگنای ایران در تولید میعانات گازی برطرف می‌شود. ایران در فاز اول و از دیروز از واردات بنزین بی نیاز شده است و پس از تکمیل دو فاز دیگر، صادر کننده بنزین می‌شود. این دو، قدرتی بزرگ در خاورمیانه و آسیای میانه به ایران می‌دهد. یک قدرت استراتژیک. پالایشگاه ستاره خلیج فارس برای عزت ملی ایران بسیار مهم بود. ارزش اقتصادی بزرگی هم دارد.

وزیر نفت در مراسم افتتاحیه چه گفت؟

وزیر نفت در مراسم افتتاح فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس، راه توسعه کشور را روشن توصیف و تاکید کرد: «در مرداد ٩٢ کارهای ساختمان، نصب تجهیزات و اقدامات فرآیندی پالایشگاه در مراحل ابتدایی ١٤، ١٣ و ١٢ درصدی در فازهای اول، دوم و سوم قرار داشت. پیشرفت کلی طرح شامل سه فاز آن در سال 96 به 3/90 درصد رسیده است.» زنگنه سپس به یک نکته مدیریتی اشاره کرد: "درست است که تحریم ها بسیار آزار دهنده بود، اما مشکلات مدیریتی هم در تاخیر بهره برداری از این پروژه تاثیر داشته است. زمانی که کارم را در دولت یازدهم شروع کردم، این طرح کلافی سردرگم با گره های کور بود که باز کردن آن به تلاش همه نیاز داشت.» زنگنه اعلام کرد که از کل هزینه های پروژه تنها 4/1 میلیارد دلار آن در دولت یازدهم هزینه شده است: «ما سعی کردیم به صورت قطره چکانی از منابع مالی استفاده کنیم، اما طرح نسبت به گذشته پیشرفت بسیار بهتری داشت. همه می‌توانند شهادت بدهند که ما از همه ظرفیت ها و تجارب مدیریتی مان برای این طرح استفاده کرده ایم؛ این در حالی است که دو سال و نیم از تحریم ها در این دولت بود، اما چاره ای نداشتیم و باید دست به دست هم می‌دادیم و با برادری موفقیت ها را کسب می‌کردیم.»

تشکرهای زنگنه را سایت خبری وزارت نفت این گونه گزارش کرده است: "از آقای وزیری هامانه چه در زمانی که وزیر نفت بودند و چه زمانی که قائم مقام بنده بودند، از آقای نعمت زاده، مدیرعامل سابق شرکت ملی پالایش و پخش، از آقایان ادیب و دادور، تمام سازندگان و اجراکنندگان طرح از جمله شرکت تاپیکو، شرکت پالایش ستاره خلیج فارس، صندوق بازنشستگی نفت، شرکت ملی پالایش و پخش، شرکت اُیکو و... کمال تشکر را دارم.".

اظهارات زنگنه درباره همکاری با قرارگاه خاتم الانبیا

وزیر نفت جملات بعدش را برای نخستین بار بر زبان راند: «وقتی در سال ٩٢ به وزارت نفت برگشتم خیلی ها دوست داشتند میان وزارت نفت و قرارگاه دعوا درست کنند، تحریک هم کردند، اما تاکید می‌کنم در تمام این مدت چیزی جز صفا و دوستی میان ما حاکم نبود چون خواسته هردوی ما، سربلندی ایران عزیز است.»

زنگنه از سردار عبداللهی، فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا به صورت ویژه تشکر کرد و او را «دوست و برادر خوب» خودش خواند و به نکته خبری مهمی اشاره کرد: «با تکمیل طرح فراگیر پالایشی سیراف با ظرفیت نهایی پالایش ٤٨٠ هزار بشکه میعانات گازی، در آینده، کل میعانات گازی تولیدی کشور به میزان یک میلیون بشکه در روز، در کشور پالایش خواهد شد و چیزی برای صادرات باقی نخواهد ماند. این یعنی جلوگیری از خام فروشی، تکمیل زنجیره ارزش و این یعنی اقتصاد مقاومتی.»

زنگنه با افتتاح این پالایشگاه گفت که به یکی از آخرین تعهداتش عمل کرده است. حل مشکل میعانات گازی ایران بسیار با اهمیت است. بابک زنجانی با خرید میعانات گازی مانده روی آب ایران وارد در معرکه نفت جولان داد. میعاناتی که نتوانست بخش عمده آن را بفروشد.

فرمانده قرارگاه: افتتاح پالایشگاه همسو با اقتصاد مقاومتی است

قرارگاره سازندگی خاتم الانبیا نشان داد که می‌تواند مگاپروژه ای نظیر ستاره خلیج فارس را راهبری کند و این ظرفیت بزرگی برای کشور است. هر چند باید در این راه قوی تر شود. ظرفیت فنی و اقتصادی قرارگاه برای کشور راهگشاست. به ویژه در شرایط سخت. «با بهره برداری کامل از پالایشگاه ستاره خلیج فارس امکان صادرات بنزین و افزایش کیفیت سوخت مصرفی داخل نیز فراهم می‌شود و ایران به جرگه صادر کنندگان بنزین می‌پیوندد.»

این را سردار عبداللهی، فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا دیروز در مراسم افتتاحیه فاز نخست پالایشگاه ستاره خلیج فارس گفت و افزود: «افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج فارس همسو با اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل و تولید و اشتغال است. اگر ما بر اساس راهبردهای کشور حرکت کنیم توانایی فتح قله های بزرگ را داریم.»

وی با بیان اینکه ٨٣ درصد تجهیزات پالایشگاه ستاره خلیج فارس ساخت داخل بوده است، گفت: «امروز ظرفیت عظیمی در داخل کشور وجود دارد که می‌توانیم از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم.»

فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا درباره میزان تولیدات فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس هم گفت: "با بهره برداری از مرحله نخست پالایشگاه ستاره خلیج فارس روزانه ١٢ میلیون لیتر بنزین یورو٤، چهار و نیم میلیون لیتر گازوییل یورو٤، یک میلیون لیتر نفت سفید یورو٤ و یک میلیون و ٣٠٠ هزار لیتر گازمایع یورو٤ تولید می‌شود.»

قرارگاه خاتم الانبیا دست در دست دو دولت جمهوری اسلامی ایران در کنار شرکت های ایرانی دیگر پروژه استراتژیک پالایشگاه ستاره خلیج فارس را ساختند. ایرانی ها، ایران را از واردات بنزین خودکفا کردند. دیروز «ستاره خلیج فارس» در کنار خلیج فارس درخشید.

رضا زندی

روزنامه نگار و تحلیلگر نفتی