بنزین ارزان یا فرار رو به جلو؛ سند ناکارآمدی دولت‌ها در مدیریت انرژی

همکارنفتی - گروه اقتصاد: آمارهای تابستان امسال بار دیگر زنگ خطر مصرف بی‌رویه بنزین در کشور را به صدا درآورد، اما واقعیت پشت این ارقام، روایتی از «فرار رو به جلوی» دولت‌های متوالی در مواجهه با چالش‌های ساختاری حوزه انرژی است.

بر اساس آمارهای رسمی، مصرف بنزین در سه ماه تابستان ۱۴۰۴ با میانگین روزانه ۱۳۴.۳ میلیون لیتر، به حدود ۱۲.۵ میلیارد لیتر رسید و در ۲۲ شهریور رکورد بی‌سابقه ۱۵۴.۷ میلیون لیتر را ثبت کرد. این ارقام در شرایطی ثبت می‌شود که ایران نه تنها از کشورهای توسعه‌یافته، بلکه از بسیاری از کشورهای هم‌رده خود نیز مصرف سرانه بسیار بالاتری دارد.

**تحلیل همکارنفتی نشان می‌دهد ریشه این بحران در ۷ نقطه کور مدیریتی نهفته است: **

۱. انحصار خودروسازی و کیفیت پایین تولیدات: دو خودروساز بزرگ کشور در غیاب رقابت واقعی، خودروهای پرمصرف و غیراستاندارد را به عنوان تنها انتخاب پیش روی مردم قرار داده‌اند. نوآوری و افزایش بهره‌وری در اولویت آخر این غول‌های انحصاری قرار دارد.

۲. یارانه بی‌هدف؛ تیغ دولبه: قیمت بسیار پایین بنزین که کسری بزرگی از بودجه را می‌بلعد، هر انگیزه‌ای برای کاهش مصرف را از بین برده است. این یارانه ضمن تحمیل فشار سنگین به اقتصاد، منابعی را که می‌توانست صرف توسعه حمل‌ونقل عمومی شود، به کام خودروهای پرمصرف می‌ریزد.

۳. قاچاق سوخت؛ زخم کهنه مرزها: اختلاف فاحش قیمت بنزین در ایران و کشورهای همسایه، شبکه‌های سازمان‌یافته قاچاق را تغذیه می‌کند. برآوردها از خروج روزانه میلیون‌ها لیتر سوخت از مرزها حکایت دارد که هم کسری بودجه را تشدید می‌کند و هم بازار را با نوسان مواجه می‌سازد.

۴. پالایشگاه‌های فرسوده و بنزین بی‌کیفیت: پایین بودن کیفیت بنزین تولید داخلی به دلیل فرسودگی پالایشگاه‌ها، نه تنها آلایندگی را افزایش می‌دهد، بلکه به‌طور مستقیم مصرف را ۵ تا ۱۰ درصد بیشتر می‌کند.

۵. جایگاه‌های سوخت فرسوده و ناکارآمد: بسیاری از پمپ‌بنزین‌های کشور فاقد تجهیزات مدرن اندازه‌گیری و کنترل کیفیت هستند که خود بر مشکلات دقت و شفافیت می‌افزاید.

۶. فقدان حمل‌ونقل عمومی کارآمد: ناوگان فرسوده اتوبوس‌های شهری و بین‌شهری و توسعه نیافتن شبکه ریلی، مردم را به استفاده اجباری از خودروی شخصی سوق داده است.

۷. تورم مهارنشده و فقر گسترده: سیاست‌های اقتصادی نادرست و تورم لجام‌گسیخته (بالای ۵۹ درصد و دلار بالای ۱۰۰ هزار تومانی) باعث کاهش شدید قدرت خرید مردم شده است. در چنین شرایطی، خانوارها نه تنها توانایی خرید خودروهای کم‌مصرف، برقی یا هیبریدی را ندارند، بلکه حتی کوچک‌ترین افزایش در قیمت بنزین می‌تواند به بحرانی جدی در معیشت آنان تبدیل شود. این وضعیت، دولت را در دام سیاست‌های انفعالی گرفتار کرده است.

بر اساس این گزارش به نظر می‌رسد دولت‌ها به جای درمان ریشه‌ای این زنجیره ناکارآمدی، با تزریق یارانه ارزان، تنها به «فرار رو به جلو» و به تعویق انداختن بحران مشغول‌اند. ادامه این روند نه تنها فشار بر بودجه را بیشتر می‌کند، بلکه ایران را در دام یک الگوی مصرف غیرقابل دفاع در سطح جهانی گرفتار ساخته است.

واقعیت پارادوکسیکال حاضر این است: از یک سو مردم به دلیل فقر فزاینده قادر به جایگزینی خودروهای فرسوده و پرمصرف خود نیستند، و از سوی دیگر دولت به دلیل تشدید فقر و تورم، جرات افزایش قیمت بنزین را نداشته و همچنین به دلیل تحریم ها و عدم وجودی نقدینگی کافی در دولت برای توسعه زیرساخت ها و توزیع سیاست ها نمی‌تواند برنامه ریزی کند. این بن‌بست، محصول مستقیم مدیریت ناکارآمدی است که کشور را در دور باطل مصرف بی‌رویه سوخت گرفتار کرده است.